वाक्य MCQ Quiz - Objective Question with Answer for वाक्य - Download Free PDF

उत्तर - साफ-सफाई केल्यावर घर सुंदर दिसते या वाक्याचे नकारार्थी वाक्य साफ-सफाई केल्याशिवाय घर सुंदर दिसत नाही हे होईल.

साफ-सफाई केल्यावर घर सुंदर दिसते हे होकारार्थी वाक्य आहे आणि या होकारार्थी वाक्याचा मूळ अर्थ कायम ठेवून साफ-सफाई केल्याशिवाय घर सुंदर दिसत नाही हे योग्य नकारार्थी वाक्य तयार होते.

Important Pointsवाक्यरुपांतर - वाक्यरुपांतर म्हणजे एका प्रकारच्या वाक्याचा, मूळ आशयार्थ बदलू न देता दुसऱ्या प्रकारच्या वाक्यात रुपांतर करणे होय.

होकारार्थी व नकारार्थी वाक्याचे परस्पर रुपांतर - 

होकारार्थी व नकारार्थी वाक्याचे परस्पर रुपांतर करताना वाक्याचा मूळ अर्थ कायम ठेवून वाक्यरुपांतर करावे लागते,त्यासाठी योग्य त्या शब्दाचे विरुद्ध रूप वापरावे.

उदा. अमेरिका श्रीमंत राष्ट्र आहे. (होकारार्थी)   अमेरिका गरीब राष्ट्र नाही. (नकारार्थी)

उत्तर - जो वेगान धावेल तोच सर्वात आधी पोहोचेल. हे मिश्र वाक्य आहे.

वरील वाक्यात जो-तोच या जोडीचे उभयान्वयी अव्यय वापरले आहे म्हणून हे मिश्र वाक्य होईल.

मिश्र वाक्य - जेव्हा एक प्रधान वाक्य आणि एक किंवा अधिक गौण वाक्ये गौणत्वसूचक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडली जातात त्या वाक्यांना मिश्र वाक्य म्हणतात.

गौणत्वसूचक उभयान्वयी अव्यये

• स्वरुपबोधक - की, म्हणून, म्हणजे
• कारणबोधक - कारण, कारण की
• उद्देशबोधक - म्हणून, यास्तव
• संकेतबोधक - जर-तर, म्हणजे, की

वरील उभयान्वयी अव्ययाव्यतिरिक्त मिश्र वाक्य करण्यासाठी जे-ते, जो-तो, ज्याला-त्याला, ज्याचा-त्याचा, जसा-तसा इ. जोडीची उभयान्वयी अव्यये वापरली जातात.

Important Pointsमराठीत वाक्याचे दोन प्रकारात वर्गीकरण केले जाते.

1. अर्थावरून पडणारे प्रकार
2. वाक्यात असणार्‍या विधानांच्या संख्येवरून पडणारे प्रकार

अर्थावरून पडणारे प्रकार - 

• विधांनार्थी वाक्य - ज्या वाक्यात कर्त्यांने केवळ विधान केलेले असते त्या वाक्याला विधानार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. मी बारावीत शिकत आहे.
• प्रश्नार्थी वाक्य - ज्या वाक्यात कर्त्यांने प्रश्न विचारलेला असतो त्या वाक्याला प्रश्नार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. तू उद्या जाणार आहेस का?
• उद्गारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामध्ये कर्त्याने आपल्या मनात निर्माण झालेल्या भावनेचा उद्गार काढलेला असतो त्या वाक्याला उद्गारार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. कोण ही गर्दी!
• होकारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामधून होकार दर्शविला जातो त्यास होकारार्थी वाक्य किंवा करणरूपी वाक्य म्हणतात. उदा. मी येत आहे.
• नकारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामधून नकार दर्शविला जातो त्यास नकारार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. मी येणार नाही.

वाक्यात असणार्‍या विधानांच्या संख्येवरून पडणारे प्रकार -

• केवल वाक्य - ज्या वाक्यामध्ये एकच उद्देश व एकच विधेय असते त्यास केवल वाक्य किंवा शुद्ध वाक्य असे म्हणतात. उदा. अविनाश टेबल टेनिस खेळतो.
• संयुक्त वाक्य - जेव्हा वाक्यात दोन किंवा अधिक केवल वाक्य ही प्रधानत्वसूचक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडली जातात तेव्हा त्यास संयुक्त वाक्य असे म्हणतात. उदा. मी रोज सकाळी पहाटे उठतो व एक तासभर शाळेचा अभ्यास करतो. 
• मिश्र वाक्य - जेव्हा वाक्यात एक प्रधान वाक्य आणि एक किंवा अधिक गौणवाक्य गौणत्वसूचक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडली जातात तेव्हा त्या वाक्यास मिश्र वाक्य असे म्हणतात. उदा. जो तळे राखील तो पाणी चाखील.

क्रियापदांचे चार अर्थ असतात.

1. स्वार्थ - ज्या क्रियापदावरुन फक्त काळाचा बोध होत असेल म्हणजेच क्रियापदाचा मूळ अर्थ समजत असेल तर त्या क्रियापदाला स्वार्थी क्रियापद असे म्हणतात. उदा. अमित शाळेत जातो.
2. आज्ञार्थ - ज्या क्रियापदाच्या रुपावरुन आज्ञा, मागणी, आशीर्वाद, सल्ला, विनंती, प्रार्थना किंवा उपदेश याचा बोध होत असेल तर त्याला आज्ञार्थी क्रियापद असे म्हणतात. उदा. मला तुमचे पेन द्या.
3. विद्यर्थ - विनंती, शक्यता, इच्छा, तर्क, कर्तव्य, योग्यता व्यक्त करणारी क्रियापदे विध्यर्थी असतात. यात आज्ञेप्रमाणे बंधन नसते आणि अशी वाक्ये सर्वाना लागू पडणारी विधाने असतात तसेच धातूला वा, वी, वे हे प्रत्यय असतात. उदा. कृपया सहकार्य करावे.
4. संकेतार्थ - वाक्यातील क्रियापादावरून असे केले तर तसे होईल असा अर्थबोध होत असेल तर त्या क्रियापदाला संकेतार्थी क्रियापद असे म्हणतात. उदा. लवकर आलास तर फिरायला जाऊ

उत्तर - आमची मनीमाऊ आनंदाने दूध-पोळी खाते. या वाक्यातील उद्देश्य विस्तार आमची हे होईल.

आमची मनीमाऊ आनंदाने दूध-पोळी खाते. या वाक्यात मनीमाऊ हा उद्देश किंवा कर्ता आहे आणि मनीमाऊ या कर्त्याविषयी माहिती सांगणारा शब्द आमची हा कर्त्यापूर्वी  आलेला आहे म्हणून आमची हा उद्देश्य विस्तार होईल.

Important Pointsवाक्याचे खालील दोन विभाग पडतात.

1. उद्देश विभाग
2. विधेय विभाग

उद्देश विभाग -                   

• उद्देश (कर्ता) - वाक्य ज्याच्या विषयी माहिती सांगते तो वाक्याचा कर्ता असतो.              
• उद्देश विस्तार - कर्त्याविषयी माहिती सांगणारे शब्द जर कर्त्यापूर्वी असतील तर अशा शब्दांना उद्देश विस्तार म्हणतात.

विधेय विभाग/विधेयांग - 

• कर्म - वाक्यात ज्यांच्यावर क्रिया घडते ते कर्म असते म्हणजेच क्रिया सोसणारे कर्म असते.        
• कर्म विस्तार - कर्मापूर्वी कर्माविषयी माहिती सांगणारा शब्द म्हणजे कर्म विस्तार होय.       
• विधेयपूरक - कर्ता व क्रियापद सोडून इतर कोणताही शब्द वाक्याचा अर्थ पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक असेल तर त्या शब्दाला विधेयपूरक असे म्हणतात.
• विधीपूरक - कर्त्याविषयी माहिती सांगणारा शब्द जर कर्त्यांनंतर आला तर ते विधीपूरक असते.
• विधेयविस्तार - वाक्यात क्रियापदाविषयी माहिती सांगणार्‍या शब्दांचा यात समावेश होतो. क्रियापदाला केव्हा/ कोठे/ कसे ने प्रश्न विचारल्यास विधेयविस्तार उत्तर येते. ही सर्व क्रियाविशेषणे असतात. 
• विधेय - क्रियापदास विधेय असे म्हणतात.

उत्तर - द्विगु समासात पहिले पद संख्यावाचक विशेषण असून दूसरे पद नाम असते.

द्विगू समास - ज्या कर्मधारय समासातील पहिले पद हे संख्याविशेषण असते व या सामासिक शब्दातून एक समूह सुचविला जातो त्यास द्विगू समास म्हणतात. उदा. सप्ताह - सात दिवसांचा समूह

Important Pointsसमास - मराठी व्याकरणामधी दोन किंवा दोनपेक्षा अधिक शब्दामधील विभक्ती प्रत्यय अथवा संबंध दर्शक शब्द गाळून त्या पासून जो एक संयुक्त शब्द बनविला जातो त्या पद्धतीस समास असे म्हणतात आणि अशा प्रकारे  या झालेल्या संयुक्त शब्दास मराठी व्याकरणात सामासिक शब्द म्हणतात. 

मराठी व्याकरणात समासाचे एकूण चार प्रकार आहेत.

1. अव्ययीभाव समास - पहिले पद महत्वाचे 
2. तत्पुरुष समास  - दुसरे पद महत्वाचे 
3. द्वंद्व समास - दोन्ही पदे महत्वाची 
4. बहुव्रीहि समास - दोन्ही पदे गौण (तिसऱ्याच पदाचा बोध होतो) 

अव्ययीभाव समास - ज्या समासात पहिला शब्द मुख्य असतो व त्या तयार झालेल्या सामासिक शब्दांचा उपयोग क्रियाविशेषणासारखा केला जातो त्यास अव्ययीभाव समास असे म्हणतात. 

उदा. प्रतिक्षण - प्रत्येक क्षणाला, यथाक्रम - क्रमाप्रमाणे, आमरण - मरेपर्यंत 

वरील उदाहरणात प्रति, यथा आ हे संस्कृत भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द आहेत. 

बे, दर, बेला, गैर, बिन, हर, बर यांसारखे फारशी भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द अव्ययीभाव समासाची उदाहरणे आहेत.

उदा. दरसाल - प्रत्येक वर्षी, बेशक - शंकेशिवाय, बिनचूक - चुकीशिवाय

मराठी भाषेतील व्दिरुक्ती (पहिल्या शब्दांचीच पुनरावृत्ती) होऊन तयार झालेले शब्द हे सुद्धा क्रियाविशेषणाप्रमाणे वापरले जातत म्हणून हे शब्द अव्ययीभाव समास या  प्रकारात मोडतात. उदा. पानोपानी - प्रत्येक पानात, दारोदार - प्रत्येक दारी

तत्पुरुष समास - ज्या समासात दुसरे पद महत्वाचे असून समासाचा विग्रह करतांना गाळलेला शब्द किंवा विभक्ती प्रत्यय लिहावा लागतो, त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात. थोडक्यात ज्या समासात दूसरा शब्द प्रधान / महत्वाचा असतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

तत्पुरुष समासाचे सात उपप्रकार पडतात.

1. विभक्ती तत्पुरुष समास
2. अलुक तत्पुरुष समास
3. उपपद तत्पुरुष समास
4. नञ तत्पुरुष समास
5. कर्मधारय तत्पुरुष समास
6. द्विगू समास
7. मध्यमपद लोपी समास​

कर्मधारय समास - हा तत्पुरुष समासाचाच पोट प्रकार असून त्यात दोन्ही पदांची विभक्ती प्रथमा असते, यात पहिले पद विशेषण तर दुसरे नाम असते तसेच या दोन्ही पदांचा संबंध विशेषण व विशेष्य स्वरूपाचा असतो त्यास कर्मधारय समास म्हणतात. उदा. घनश्याम - घनासारखा श्याम, भाषांतर - अन्य भाषा

द्वंद्व समास - ज्या समासातील दोन्ही पद अर्थदृष्टया समान दर्जाचे असतात त्यास व्दंव्द समास असे म्हणतात. या समासातील पदे आणि, अथवा, व, किंवा या उभयान्वयी अव्ययांनी जोडलेली असतात. उदा. पापपुण्य - पाप आणि पुण्य

व्दंव्द समासाचे पुढील तीन प्रकार पडतात.

1. इतरेतर व्दंव्द समास
2. वैकल्पिक व्दंव्द समास
3. समाहार व्दंव्द समास

इतरेतर द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना आणि, व या समुच्चय बोधक उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास इतरेतर व्दंव्द समास असे म्हणतात.  उदा. बहीणभाऊ - बहीण आणि भाऊ

वैकल्पिक द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना किंवा, अथवा, वा या विकल्प बोधक उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास वैकल्पिक व्दंव्द समास असे म्हणतात. उदा. न्यायान्याय - न्याय अथवा अन्याय

समाहार द्वंद्व समास - ज्या समासातील पदांचा विग्रह करतांना त्यातील पदांचा अर्थशिवाय त्याच जातीच्या इतर पदार्थाचाही त्यात समावेश केलेला असतो त्यास समाहार व्दंव्द समास असे म्हणतात.उदा. केरकचरा - केर, कचरा व इतर टाकाऊ पदार्थ

उत्तर - ज्या वाक्यात एकच उद्देश्य व एकच विधेय असते त्यास केवल वाक्य म्हणतात. 

Important Pointsमराठीत वाक्याचे दोन प्रकारात वर्गीकरण केले जाते.

1. अर्थावरून पडणारे प्रकार
2. वाक्यात असणार्‍या विधानांच्या संख्येवरून पडणारे प्रकार

अर्थावरून पडणारे प्रकार - 

• विधांनार्थी वाक्य - ज्या वाक्यात कर्त्यांने केवळ विधान केलेले असते त्या वाक्याला विधानार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. मी बारावीत शिकत आहे.
• प्रश्नार्थी वाक्य - ज्या वाक्यात कर्त्यांने प्रश्न विचारलेला असतो त्या वाक्याला प्रश्नार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. तू उद्या जाणार आहेस का?
• उद्गारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामध्ये कर्त्याने आपल्या मनात निर्माण झालेल्या भावनेचा उद्गार काढलेला असतो त्या वाक्याला उद्गारार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. कोण ही गर्दी!
• होकारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामधून होकार दर्शविला जातो त्यास होकारार्थी वाक्य किंवा करणरूपी वाक्य म्हणतात. उदा. मी येत आहे.
• नकारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामधून नकार दर्शविला जातो त्यास नकारार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. मी येणार नाही.

वाक्यात असणार्‍या विधानांच्या संख्येवरून पडणारे प्रकार -

• केवल वाक्य - ज्या वाक्यामध्ये एकच उद्देश व एकच विधेय असते त्यास केवल वाक्य किंवा शुद्ध वाक्य असे म्हणतात. उदा. अविनाश टेबल टेनिस खेळतो.
• संयुक्त वाक्य - जेव्हा वाक्यात दोन किंवा अधिक केवल वाक्य ही प्रधानत्वसूचक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडली जातात तेव्हा त्यास संयुक्त वाक्य असे म्हणतात. उदा. मी रोज सकाळी पहाटे उठतो व एक तासभर शाळेचा अभ्यास करतो. 
• मिश्र वाक्य - जेव्हा वाक्यात एक प्रधान वाक्य आणि एक किंवा अधिक गौणवाक्य गौणत्वसूचक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडली जातात तेव्हा त्या वाक्यास मिश्र वाक्य असे म्हणतात. उदा. जो तळे राखील तो पाणी चाखील.

जे वाक्य अर्थाच्या दृष्टीने स्वतंत्र असते त्याला प्रधान वाक्य म्हणतात आणि जे वाक्य अर्थाच्या दृष्टीने प्रधान वाक्यावर अवलंबून असते त्याला गौण वाक्य म्हणतात.

प्रयोग- कर्त्याची किंवा कर्माची क्रियापदाशी अशी जी जुळणी, ठेवण किंवा रचना तिलाच व्याकरणात प्रयोग असे म्हणतात.

प्रयोगाचे मुख्य ३ प्रकार पडतात.

1. कर्तरिप्रयोग
2. कर्मणिप्रयोग
3. भावेप्रयोग

Key Pointsकर्तरी प्रयोग-

क्रियापद हे जेव्हा कर्त्याच्या तंत्राप्रमाणे चालते तेव्हा कर्तरी प्रयोग होतो. 

कर्तरी प्रयोगाची वैशिष्ट्ये-

कर्तरी प्रयोगात कर्ता नेहमी प्रथमा विभक्तीत असतो.
वाक्यातील क्रियापद हे कर्त्याच्या लिंग, वचन व पुरुषानुसार बदलते.

उदा- तो गाणे गातो.

स्पष्टीकरण-  या उदाहरणात गाणे गाण्याची क्रिया तो करतो आहे, येथे त्याच्या तंत्राप्रमाणे क्रियापद चालते आहे. म्हणून हा कर्तरी प्रयोग होय.

Additional Information

• भावे प्रयोग-
  • भावे प्रयोगात क्रियापदाचे रूप तर त्याचे किंवा कर्माच्या लिंग, वचन ,पुरुषांप्रमाणे बदलत नसून ते नेहमी तृतीय पुरुषी नपुसकलिंगी एकवचनी असे स्वतंत्र असते.
• कर्मणी प्रयोग-
  • कर्मणी प्रयोगाच्या वाक्यातील क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग, वचन, पुरुषाप्रमाणे बदलते.
  • उदाहरणार्थ - शुभम ने आंबा खाल्ला.
• नवीन कर्मणी-
  • क्रियापद शक्यतो भूतकाळी असते.तसेच कर्त्याला कडून प्रत्यय असतो व कर्म प्रथम येत असते.

उत्तर- आज्ञार्थी वाक्य

Important Pointsआज्ञार्थ- क्रियापदाच्या रूपावरून आज्ञा करणे किंवा मागणे,आशीर्वाद देणे, प्रार्थना, विनंती किंवा उपदेश करणे या गोष्टींचा बोध होतो, तेव्हा त्यास आज्ञार्थी क्रियापद असे म्हणतात.

उदा-

• मुलांनो, चांगला अभ्यास करा.
• सर्वांनी रांगेत नीट उभे रहा.
• परमेश्वरा, मला चांगली बुद्धी दे.

Additional Informationक्रियापदाचा अर्थ-

क्रियापदाच्या रूपावरून निरनिराळ्या काळांचा जसे की वर्तमानकाळ, भूतकाळ, भविष्यकाळ यांचा बोध होतो.

पण कधी-कधी क्रियापदाच्या रूपावरून काळाचा बोध न होता आज्ञा, उपदेश, विनंती, कर्तव्य, इच्छा, संकेत वगैरे बोलणाऱ्याच्या मनातील हेतू, उद्देश किंवा प्रयोजन समजते. ह्यालाच व्याकरणात क्रियापदाचा अर्थ असे म्हणतात.

हे अर्थ चार प्रकारचे असतात-

1. स्वार्थ
2. आज्ञार्थ
3. विध्यर्थ
4. संकेतार्थ

उत्तर - आमची मनीमाऊ आनंदाने दूध-पोळी खाते. या वाक्यातील उद्देश्य विस्तार आमची हे होईल.

आमची मनीमाऊ आनंदाने दूध-पोळी खाते. या वाक्यात मनीमाऊ हा उद्देश किंवा कर्ता आहे आणि मनीमाऊ या कर्त्याविषयी माहिती सांगणारा शब्द आमची हा कर्त्यापूर्वी  आलेला आहे म्हणून आमची हा उद्देश्य विस्तार होईल.

Important Pointsवाक्याचे खालील दोन विभाग पडतात.

1. उद्देश विभाग
2. विधेय विभाग

उद्देश विभाग -                   

• उद्देश (कर्ता) - वाक्य ज्याच्या विषयी माहिती सांगते तो वाक्याचा कर्ता असतो.              
• उद्देश विस्तार - कर्त्याविषयी माहिती सांगणारे शब्द जर कर्त्यापूर्वी असतील तर अशा शब्दांना उद्देश विस्तार म्हणतात.

विधेय विभाग/विधेयांग - 

• कर्म - वाक्यात ज्यांच्यावर क्रिया घडते ते कर्म असते म्हणजेच क्रिया सोसणारे कर्म असते.        
• कर्म विस्तार - कर्मापूर्वी कर्माविषयी माहिती सांगणारा शब्द म्हणजे कर्म विस्तार होय.       
• विधेयपूरक - कर्ता व क्रियापद सोडून इतर कोणताही शब्द वाक्याचा अर्थ पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक असेल तर त्या शब्दाला विधेयपूरक असे म्हणतात.
• विधीपूरक - कर्त्याविषयी माहिती सांगणारा शब्द जर कर्त्यांनंतर आला तर ते विधीपूरक असते.
• विधेयविस्तार - वाक्यात क्रियापदाविषयी माहिती सांगणार्‍या शब्दांचा यात समावेश होतो. क्रियापदाला केव्हा/ कोठे/ कसे ने प्रश्न विचारल्यास विधेयविस्तार उत्तर येते. ही सर्व क्रियाविशेषणे असतात. 
• विधेय - क्रियापदास विधेय असे म्हणतात.

उत्तर- (a), (b) व (c) बरोबर

• कर्तरी प्रयोग- जेव्हा कर्त्याची लिंग, वचन, पुरुषाप्रमाणे क्रियापदाचे रूप बदलते, तेव्हा त्या वाक्यरचनेस 'कर्तरी प्रयोग' असे म्हणतात.
  • उदाहरण- तो आंबा खातो.
  • या उदाहरणात तो हा कर्ता आहे. आंबा हे कर्म आहे आणि आहे हे क्रियापद आहे.
  • कर्ता जर बदलला तर क्रियापद ही बदलते. जसे की, तो च्या जागी ती ठेवले तर ती आंबा खाते असे होईल.
  • तो आंबा खातो→ती आंबा खाते.

Important Points

कर्तरी प्रयोगाची खूण-

• कर्तरी प्रयोगात कर्ता हा नेहमी प्रथमान्त असतो.
• कर्म हे प्रथमान्त किंवा द्वितीयान्त असते.
• कर्ता हा धातुरूपेश असतो म्हणजेच क्रियापदाच्या रूपावर अधिकार चालवणारा असतो.

अशा प्रकारे सर्व विधाने बरोबर असल्याने (a), (b) व (c) बरोबर हा पर्याय योग्य राहील.

उत्तर- जो विद्यार्थी अभ्यास करीत नाही तो पास कसा होईल ?

स्पष्टीकरण- अभ्यास न करणारा विद्यार्थी पास कसा होईल ? हे केवल वाक्य आहे कारण यात एकच उद्देश्य आणि एकच विधेय आहे. मिश्र वाक्यात जर-तर, जो-तो ही अव्यये जोडून जो विद्यार्थी अभ्यास करीत नाही तो पास कसा होईल ? असे वाक्य होईल.

Important Pointsवाक्यरुपांतर - वाक्यरुपांतर म्हणजे एका प्रकारच्या वाक्याचा, मूळ आशयार्थ बदलू न देता दुसऱ्या प्रकारच्या वाक्यात रुपांतर करणे होय.

दुसरी कृती करण्यासाठी पहिली कृती अट असेल तर पहिल्या क्रियापदाला वर प्रत्यय जोडून केवल वाक्य, आणि वापरून संयुक्त वाक्य; तर जर-तर, जो-तो वापरून मिश्र वाक्य तयार करता येते.

Additional Informationमराठीत वाक्याचे दोन प्रकारात वर्गीकरण केले जाते.

अर्थावरून पडणारे प्रकार
वाक्यात असणार्‍या विधानांच्या संख्येवरून पडणारे प्रकार
अर्थावरून पडणारे प्रकार - 

• विधानार्थी वाक्य - ज्या वाक्यात कर्त्यांने केवळ विधान केलेले असते त्या वाक्याला विधानार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. मी बारावीत शिकत आहे.
• प्रश्नार्थी वाक्य - ज्या वाक्यात कर्त्यांने प्रश्न विचारलेला असतो त्या वाक्याला प्रश्नार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. तू कधी येणार?
• उद्गारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामध्ये कर्त्याने आपल्या मनात निर्माण झालेल्या भावनेचा उद्गार काढलेला असतो त्या वाक्याला उद्गारार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. कोण ही गर्दी!
• होकारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामधून होकार दर्शविला जातो त्यास होकारार्थी वाक्य किंवा करणरूपी वाक्य म्हणतात. उदा. मी येत आहे.
• नकारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामधून नकार दर्शविला जातो त्यास नकारार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. कधीही खोटे बोलू नये.

वाक्यात असणार्‍या विधानांच्या संख्येवरून पडणारे प्रकार -

• केवल वाक्य - ज्या वाक्यामध्ये एकच उद्देश व एकच विधेय असते त्यास केवल वाक्य किंवा शुद्ध वाक्य असे म्हणतात. उदा. अविनाश टेबल टेनिस खेळतो.
• संयुक्त वाक्य - जेव्हा वाक्यात दोन किंवा अधिक केवल वाक्य ही प्रधान सूचक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडली जातात तेव्हा त्यास संयुक्त वाक्य असे म्हणतात. उदा. मला ताप आला होता म्हणून मी शाळेत गेलो नाही.
• मिश्र वाक्य - जेव्हा वाक्यात एक प्रधान वाक्य आणि एक किंवा अधिक गौणवाक्य गौणत्वसूचक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडली जातात तेव्हा त्या वाक्यास मिश्र वाक्य असे म्हणतात. उदा. जो तळे राखील तो पाणी चाखील.

प्रयोग- वाक्यातील कर्ता, कर्म, व क्रियापद यांच्या परस्पर संबंधाला प्रयोग असे म्हणतात.

मराठीत प्रयोगाचे तीन प्रकार पडतात.

1. कर्तरी प्रयोग
2. कर्मणी प्रयोग
3. भावे प्रयोग

 Key Points

कर्मणी प्रयोग- क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग किवा वचनानुसार बदलते तर त्यास कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.

कर्मणी प्रयोगाचे पाच उपप्रकार पडतात.

1. प्राचीन कर्मणी प्रयोग / पुराण कर्मणी प्रयोग
2. नवीन कर्मणी प्रयोग
3. समापन कर्मणी प्रयोग
4. शक्य कर्मणी प्रयोग
5. प्रधान कर्तुक कर्मणी प्रयोग

Important Pointsनवीन कर्मणी प्रयोग- ह्या प्रयोगात इंग्लिश मधील Passive Voice प्रमाणे वाक्याची रचना आढळते. तसेच वाक्याच्या सुरूवातीला कर्म येते व कर्त्या कडून प्रत्यय लागतात.

उदा.

• रावण रामाकडून मारला जातो.
• चोर पोलिसांकडून पकडला गेला.

Additional Information

भावे प्रयोग- भावे प्रयोगात क्रियापदाचे रूप तर त्याचे किंवा कर्माच्या लिंग, वचन ,पुरुषांप्रमाणे बदलत नसून ते नेहमी तृतीय पुरुषी नपुसकलिंगी एकवचनी असे स्वतंत्र असते.

कर्मणी प्रयोग- कर्मणी प्रयोगाच्या वाक्यातील क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग, वचन, पुरुषाप्रमाणे बदलते.

कर्तरी प्रयोग- कर्त्याच्या लिंग वचन व पुरुषांनुसार जे क्रियापद बदलते तेव्हा कर्तरी प्रयोग होतो.

विध्यर्थी वाक्य: जेव्हा वाक्यातील क्रियापदाच्या रूपावरुन तर्क, कर्तव्य, शक्यता, योग्यता, इच्छा इत्यादी गोष्टीचा बोध होत असेल तर त्यास विध्यर्थी वाक्य असे म्हणतात.

पर्यायातील वाक्यात तर्क, कर्तव्य, शक्यता, योग्यता, इच्छा इत्यादी गोष्टीचा बोध होत आहे.

उदा-

• आई वडिलांची सेवा करावी - कर्तव्य 
• तू पास होशील असे वाटते - शक्यता

वीज नसली तर संगणक चालणार नाहीत. याचे विध्यर्थ रूप प्रस्तुत पर्यायांपैकी वीज नसली तर संगणक कसे चालणार ? हे होईल.

कारण या वाक्यातून संगणक न चालण्याची शक्यता दर्शविली आहे.

उत्तर- संकेतार्थ

क्रियापदाच्या रुपावरुन वाक्याचे   खालील प्रमाणे चार प्रकार पडतात.

1. स्वार्थी वाक्य
2. आज्ञार्थी वाक्य
3. विध्यर्थी वाक्य
4. संकेतार्थ वाक्य

Important Pointsसंकेतार्थ : .यात क्रियापदावरून एक गोष्ट दुसरी वर अवलंबून आहे अशा प्रकारचा बोध होतो. संकेत म्हणजे अट. संकेत होण्यास दोन वाक्य लागतत. ती वाक्ये जर तर अव्ययांनी जोडलेली असतात.

उदाहरणार्थ : जर अभ्यास केला तर यश मिळेल.

वरील दिलेल्याप्रमाणे 'निमंत्रण आले, तर मी येईन.' या वाक्यातील अर्थ संकेतार्थ आहे.

Additional Information

विध्यर्थी वाक्य :  वाक्यातील क्रियापदावरून कर्तव्य, इच्छा, योग्यता, तर्क, शक्यताअशा गोष्टींचा बोध होत असेल तर त्यास विध्यर्थी वाक्य असे म्हणतात. अश्या वाक्यात श्यक्यतो क्रियापदाला वा /वी /वे असे प्रत्यय असतात.

उदाहरणार्थ : मला चांगले गुण मिळावेत, तो घरी पोहोचला असावा.

स्वार्थ  : वाक्यतील क्रियापदाच्या रुपावरुन फक्त काळाचा बोध होतो.अशा वाक्यांना स्वार्थी वाक्य असे म्हणतात.

उदा : मी अभ्यास करतो ,तिने अभ्यास केला.

आज्ञार्थी : वाक्यातील  क्रियापदाच्या रुपावरुन आज्ञा ,प्रार्थना ,आशीर्वाद ,सल्ला ,उपदेश यांचा बोध होत असेल तर त्यास आज्ञार्थ वाक्य असे म्हणतात

.उदा : औषध वेळेवर घ्या, पैसे जपून वापर

उत्तर- मध्यरात्री स्मशानभूमीत कोणी जाणार नाही.

वाक्यरुपांतर - वाक्यरुपांतर म्हणजे एका प्रकारच्या वाक्याचा, मूळ आशयार्थ बदलू न देता दुसऱ्या प्रकारच्या वाक्यात रुपांतर करणे होय.

Key Pointsप्रश्नार्थक व विधानार्थी वाक्याचे परस्पर रुपांतर -

• वाक्यपरिवर्तनाच्या दृष्टीने विधानार्थी वाक्य नकारदर्शक असल्यास प्रश्न होकारदर्शक करतात व प्रश्न नकारदर्शक असल्यास वाक्य होकारदर्शक करतात.
• उदा. मध्यरात्री स्मशानभूमीत कोण जाईल? (प्रश्नार्थक)  मध्यरात्री स्मशानभूमीत कोणी जाणार नाही. (विधानार्थी - नकारदर्शक)

अशा प्रकारे 'मध्यरात्री स्मशानभूमीत कोण जाईल ?' या प्रश्नार्थक वाक्याचे विधानार्थी वाक्यरूपांतर 'मध्यरात्री स्मशानभूमीत कोणी जाणार नाही' असे होईल.

वाक्यातील विधानांच्या संख्येवरून पडणारे प्रकार :

1. केवल वाक्य
2. मिश्रवाक्य
3. संयुक्त वाक्य

संयुक्त वाक्य: संयुक्त वाक्यात एक पेक्षा जास्त मुख्य वाक्ये असतात आणि ही मुख्य वाक्ये प्रधानात्वबोधक अव्ययांनी जोडलेली असतात. जसे व, आणि, अथवा, पण, परंतु, म्हणून इ.
उदा-
रमेश आज सकाळी फिरायला जाणार होता; पण त्याला जागच आली नाही.
घरी जा आणि छान साडी नेस.

स्पष्टीकरण-

• या वाक्यांमधील पण, आणि ही  प्रधानात्वबोधक अव्यये आहेत.
• अशाचप्रकारे वरील पर्यायांपैकी ‘परवानगी घ्या आणि मग आत या.’ हे वाक्य संयुक्त वाक्य आहे.

Additional Information

• श्रीमंताला विद्येची गोडी नसते. हे केवल वाक्य आहे.
• जो अभ्यास करील तो उत्तीर्ण होईल. हे मिश्र वाक्य आहे.
• आमचे शरीर सुदृढ व्हावे कारण आम्ही व्यायाम करतो. हे देखील मिश्र वाक्य आहे.