वाक्य MCQ Quiz in తెలుగు - Objective Question with Answer for वाक्य - ముఫ్త్ [PDF] డౌన్‌లోడ్ కరెన్

उत्तर - दशभुजा हे बहुव्रीही समासाचे उदाहरण आहे.

दशभुजा या सामासिक शब्दातील दोन्ही पदे महत्वाची नसून या पदांशिवाय तिसऱ्याच पदाचा (म्हणजे विष्णू) बोध होतो म्हणून हे बहुव्रीही समासाचे उदाहरण होईल.

दशभुजा हे समानाधिकरण विभक्ती बहुव्रीही समास या प्रकारात मोडते.

विग्रह - दहा आहेत भुजा ज्याला तो - विष्णू (प्रथमा विभक्ती)

Important Pointsबहुव्रीही समास - ज्या समासातील कोणतेच पद प्रमुख नसून त्या पदाच्या अर्थापेक्षा वेगळ्या अशा वस्तूंचा किंवा व्यक्तींचा त्यामधून बोध होतो त्या समासाला बहुव्रीही समास असे म्हणतात.

बहुव्रीही समासाचे खालील चार उपप्रकार पडतात.

विभक्ती बहुव्रीही समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना शेवटी एक संबंधी सर्वनाम येते. अशा सर्वनामाची जी विभक्ती असेल त्या विभक्तीचे नाव समासाला दिले जाते त्याला विभक्ती बहुव्रीही समास असे म्हणतात.

विभक्ती बहुव्रीही समासाचे दोन प्रकार पडतात.

• समानाधिकरण - या समासात विग्रह करताना दोन्ही पदे एकाच विभक्तीत असतात.

           उदा. वक्रतुंड - वक्र आहे तुंड (तोंड) ज्याचे तो -  गणपती (प्रथमा विभक्ती) 

• व्याधिकरण - या समासात विग्रह करताना दोन्ही पदे भिन्न विभक्तीत असतात.

           उदा. चक्रपाणि - चक्र आहे पाणित असा तो विष्णू  (प्रथमा/सप्तमी विभक्ती)

नञ बहुव्रीही समास - ज्या समासाचे पहिले पद नकारदर्शक असते त्याला नञ बहुव्रीही समास असे म्हणतात. या समासातील पहिल्या पदात अ, न, अन, नि अशा नकारदर्शक शब्दांचा वापर केला जातो. उदा. अनाथ - ज्याला नाथ नाही असा तो

सहबहुव्रीही समास - ज्या बहुव्रीही समासाचे पहिले पद सह किंवा स अशी अव्यये असून हा सामासिक शब्द एखादया विशेषणाचे कार्य करतो त्यास सहबहुव्रीही समास म्हणतात. उदा. सवर्ण - वर्णासहित असा तो

प्रादिबहुव्रीही समास - ज्या बहुव्रीही समासाचे पहिले पद प्र, परा, अप, दूर, सु, वि अशा उपसर्गानी युक्त असेल तर त्याला प्रादिबहुव्रीही समास असे म्हणतात.

उदा. सुमंगल - पवित्र आहे असे 

Additional Informationद्वंद्व समास - ज्या समासातील दोन्ही पद अर्थदृष्टया समान दर्जाचे असतात त्यास व्दंव्द समास असे म्हणतात. या समासातील पदे आणि, अथवा, व, किंवा या उभयान्वयी अव्ययांनी जोडलेली असतात. उदा. पापपुण्य - पाप आणि पुण्य

व्दंव्द समासाचे पुढील तीन प्रकार पडतात.

1. इतरेतर व्दंव्द समास
2. वैकल्पिक व्दंव्द समास
3. समाहार व्दंव्द समास

इतरेतर द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना आणि, व, ही, समुच्चय बोधक उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास इतरेतर व्दंव्द समास असे म्हणतात. उदा. स्त्रीपुरुष - स्त्री आणि पुरुष

वैकल्पिक द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना किंवा, अथवा, वा ही विकल्प बोधक उभयन्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास वैकल्पिक व्दंव्द समास असे म्हणतात. उदा. न्यायान्याय - न्याय अथवा अन्याय

समाहार द्वंद्व समास - ज्या समासातील पदांचा विग्रह करतांना त्यातील पदांचा अर्थाशिवाय त्याच जातीच्या इतर पदार्थाचाही त्यात समावेश केलेला असतो त्यास समाहार व्दंव्द समास असे म्हणतात. उदा. केरकचरा - केर, कचरा व इतर टाकाऊ पदार्थ

तत्पुरुष समास - ज्या समासात दुसरे पद महत्वाचे असून समासाचा विग्रह करतांना गाळलेला शब्द किंवा विभक्ती प्रत्यय लिहावा लागतो, त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात. थोडक्यात ज्या समासात दूसरा शब्द प्रधान / महत्वाचा असतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

तत्पुरुष समासाचे सात उपप्रकार पडतात.

1. विभक्ती तत्पुरुष समास
2. अलुक तत्पुरुष समास
3. उपपद तत्पुरुष समास
4. नञ तत्पुरुष समास
5. कर्मधारय तत्पुरुष समास
6. द्विगू समास
7. मध्यमपद लोपी समास

कर्मधारय समास - हा तत्पुरुष समासाचाच पोट प्रकार असून त्यात दोन्ही पदांची विभक्ती प्रथमा असते, यात पहिले पद विशेषण तर दुसरे नाम असते तसेच या दोन्ही पदांचा संबंध विशेषण व विशेष्य स्वरूपाचा असतो त्यास कर्मधारय समास म्हणतात. उदा. घनश्याम - घनासारखा श्याम, भाषांतर - अन्य भाषा

प्रयोग- कर्त्याची किंवा कर्माची क्रियापदाशी जी जुळणी, ठेवणी किंवा रचना असते त्यालाच व्याकरणात 'प्रयोग' असे म्हणतात.

प्रयोगाचे एकूण ४ प्रकार पडतात ते पुढील प्रमाणे ;

1. कर्तरी प्रयोग
2. कर्मणी प्रयोग
3. भावे प्रयोग
4. मिश्र किंवा संकर प्रयोग

Important Pointsकर्तरी प्रयोग- जेव्हा कर्त्याची लिंग, वचन, पुरुषाप्रमाणे क्रियापदाचे रूप बदलते, तेव्हा त्या वाक्यारचनेस 'कर्तरी प्रयोग' असे म्हणतात.

उदा- मधुरा गाणे गाते. 

स्पष्टीकरण-

कर्तरी प्रयोगात कर्ता नेहमी प्रथमा विभक्तीचा आहे कर्म असल्यास प्रथमेचे किंवा द्वितीयेचे असते , व क्रियापद कर्त्याप्रमाणे बदलते.

मधुराच्या जागी राहुल घेतले तर राहुल गाणे गातो असे होईल. म्हणजेच कर्त्याप्रमाणे जेव्हा क्रियापद बदलते तेव्हा कर्तरी प्रयोग होतो.

अशाप्रकारे 'मधुरा गाणे गाते.' या वाक्यातील प्रयोग कर्तरी प्रयोग आहे.

उत्तर- (a), (b) व (c) बरोबर

• कर्तरी प्रयोग- जेव्हा कर्त्याची लिंग, वचन, पुरुषाप्रमाणे क्रियापदाचे रूप बदलते, तेव्हा त्या वाक्यरचनेस 'कर्तरी प्रयोग' असे म्हणतात.
  • उदाहरण- तो आंबा खातो.
  • या उदाहरणात तो हा कर्ता आहे. आंबा हे कर्म आहे आणि आहे हे क्रियापद आहे.
  • कर्ता जर बदलला तर क्रियापद ही बदलते. जसे की, तो च्या जागी ती ठेवले तर ती आंबा खाते असे होईल.
  • तो आंबा खातो→ती आंबा खाते.

Important Points

कर्तरी प्रयोगाची खूण-

• कर्तरी प्रयोगात कर्ता हा नेहमी प्रथमान्त असतो.
• कर्म हे प्रथमान्त किंवा द्वितीयान्त असते.
• कर्ता हा धातुरूपेश असतो म्हणजेच क्रियापदाच्या रूपावर अधिकार चालवणारा असतो.

अशा प्रकारे सर्व विधाने बरोबर असल्याने (a), (b) व (c) बरोबर हा पर्याय योग्य राहील.

समास-

• सामासिक शब्द म्हणजे दोन किंवा अधिक शब्द(पदे) जोडून जो जोडशब्द तयार होतो. त्यास सामासिक शब्द म्हणतात. 
• असा जोडशब्द बनवतांंना पदांतील परस्पर संबंध दाखवितांंना काही प्रत्यय गाळले जातात व शब्द अधिक सोपा केला जातो.

उदा.

• दररोज- प्रत्येक दिवशी 
• देवदूत- देवांचा दूत 

Important Pointsअव्ययीभाव समास- 

• दोन पदातील पहिले पद अव्यय असते व ते पहिले पद महत्वाचे असते.
• या सामासिक शब्दाचा वापर आपण क्रियाविशेषण अव्ययाप्रमाणे करतो असे झाले की अव्ययीभाव समास होतो.
• या समासाला प्रथम पदप्रधान समास असेही म्हणतात.  

उदा.

1. रोमारोमात -  प्रत्येक रोमात 
2. यथाशक्ती – शक्तीप्रमाणे
3. क्षणोक्षणी - प्रत्येक क्षणी
4. घरोघर - प्रत्येक घरी
5. गावोगावी- प्रत्येक गावी 

अशाप्रकारे गावोगावी या शब्दातील समास अव्ययीभाव समास आहे.

Additional Informationतत्पुरुष समास- या समासातील दुसरे पद प्रधान असते व शब्दाचा विग्रह करतांना अर्थाच्या दृष्टीने गाळलेला विभक्ती प्रत्यय घ्यावा लागतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात. 
विभक्ती तत्पुरुष समास- या समासात विभक्तीचा अर्थ व्यक्त करणाऱ्या शब्दयोगी अव्ययाचा लोप झालेला दिसतो. सामासिक शब्द तयार होतांना ज्या विभक्ती प्रत्यय चा लोप झालेला असतो त्या विभक्तीचे नाव त्या समासाला प्राप्त होते.

1. द्वितीया तत्पुरुष
2. तृतीया तत्पुरुष
3. चतुर्थी तत्पुरुष
4. पंचमी तत्पुरुष
5. षष्ठी तत्पुरुष
6. सप्तमी तत्पुरुष

कर्मधारय समास- ज्या सामासिक शब्दामधील दोन्ही पदे प्रथमा विभक्तीत असतात त्यास कर्मधारय समास असे म्हणतात. या समासातील दोन पदांमध्ये विशेषण-विशेष्य किंवा उपमान-उपमेय असा संबंध  असतो. दोन्ही पदांची प्रथमा विभक्ती विग्रहाची प्रथमाच असते.
उदा. 

1. महापंडित- महान असा पंडित
2. महादेव- महान असा देव

द्वन्द्व समास- ज्या समासातील दोन्ही पदे अर्थदृष्ट्या प्रधान म्हणजे समान दर्जाची असतात, त्यास द्वन्द्व समास असे म्हणतात. 
द्वन्द्व समासाचे ३ प्रकार आहेत-

1. इतरेतर द्वन्द्व समास
2. वैकल्पिक द्वन्द्व समास
3. समाहार द्वन्द्व समास

तत्पुरुष समास- या समासातील दुसरे पद प्रधान असते व शब्दाचा विग्रह करतांना अर्थाच्या दृष्टीने गाळलेला विभक्ती प्रत्यय घ्यावा लागतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

विभक्ती तत्पुरुष समास- या समासात विभक्तीचा अर्थ व्यक्त करणाऱ्या शब्दयोगी अव्ययाचा लोप झालेला दिसतो. सामासिक शब्द तयार होतांना ज्या विभक्ती प्रत्यय चा लोप झालेला असतो त्या विभक्तीचे नाव त्या समासाला प्राप्त होते.
द्वितीया तत्पुरुष
तृतीया तत्पुरुष
चतुर्थी तत्पुरुष
पंचमी तत्पुरुष
षष्ठी तत्पुरुष
सप्तमी तत्पुरुष

श्यामशरण या शब्दात द्वितीया तत्पुरुष समास आहे. कारण त्याचा विग्रह 'श्यामला शरण' असे होईल. आणि अर्थानुसार ला हा प्रत्यय द्वितीयेमध्ये असतो. त्यामुळे वरील पर्यायांपैकी तत्पुरुष समास हा पर्याय योग्य आहे.

उत्तर - ज्या वाक्यात एकच उद्देश्य व एकच विधेय असते त्यास केवल वाक्य म्हणतात. 

Important Pointsमराठीत वाक्याचे दोन प्रकारात वर्गीकरण केले जाते.

1. अर्थावरून पडणारे प्रकार
2. वाक्यात असणार्‍या विधानांच्या संख्येवरून पडणारे प्रकार

अर्थावरून पडणारे प्रकार - 

• विधांनार्थी वाक्य - ज्या वाक्यात कर्त्यांने केवळ विधान केलेले असते त्या वाक्याला विधानार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. मी बारावीत शिकत आहे.
• प्रश्नार्थी वाक्य - ज्या वाक्यात कर्त्यांने प्रश्न विचारलेला असतो त्या वाक्याला प्रश्नार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. तू उद्या जाणार आहेस का?
• उद्गारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामध्ये कर्त्याने आपल्या मनात निर्माण झालेल्या भावनेचा उद्गार काढलेला असतो त्या वाक्याला उद्गारार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. कोण ही गर्दी!
• होकारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामधून होकार दर्शविला जातो त्यास होकारार्थी वाक्य किंवा करणरूपी वाक्य म्हणतात. उदा. मी येत आहे.
• नकारार्थी वाक्य - ज्या वाक्यामधून नकार दर्शविला जातो त्यास नकारार्थी वाक्य असे म्हणतात. उदा. मी येणार नाही.

वाक्यात असणार्‍या विधानांच्या संख्येवरून पडणारे प्रकार -

• केवल वाक्य - ज्या वाक्यामध्ये एकच उद्देश व एकच विधेय असते त्यास केवल वाक्य किंवा शुद्ध वाक्य असे म्हणतात. उदा. अविनाश टेबल टेनिस खेळतो.
• संयुक्त वाक्य - जेव्हा वाक्यात दोन किंवा अधिक केवल वाक्य ही प्रधानत्वसूचक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडली जातात तेव्हा त्यास संयुक्त वाक्य असे म्हणतात. उदा. मी रोज सकाळी पहाटे उठतो व एक तासभर शाळेचा अभ्यास करतो. 
• मिश्र वाक्य - जेव्हा वाक्यात एक प्रधान वाक्य आणि एक किंवा अधिक गौणवाक्य गौणत्वसूचक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडली जातात तेव्हा त्या वाक्यास मिश्र वाक्य असे म्हणतात. उदा. जो तळे राखील तो पाणी चाखील.

जे वाक्य अर्थाच्या दृष्टीने स्वतंत्र असते त्याला प्रधान वाक्य म्हणतात आणि जे वाक्य अर्थाच्या दृष्टीने प्रधान वाक्यावर अवलंबून असते त्याला गौण वाक्य म्हणतात.

उद्देश्य- प्रत्येक वाक्यात आपण कोणाबद्दल काहीतरी बोलतो म्हणजेच विधान करतो. बोलणारा ज्याच्याविषयी बोलतो त्याला उद्देश्य असे म्हणतात.

उदा. लाल रंगाचा गुलाब मला विशेष आवडतो.

Important Points

स्पष्टीकरण- या वाक्यातील गुलाबाबद्दल बोलणे सुरु आहे तर गुलाब हे झाले उद्देश्य. परंतु गुलाबाबद्दल ही जे शब्द अधिक स्पष्टीकरण देतात ते झाले उद्देश्य विस्तार. आणि म्हणून लाल रंगाचा हे उद्देश्य विस्तार होईल.

अशा प्रकारे मुसळधार पाऊस पडला या वाक्यात  पाऊस हा उद्देश झाला परंतु पावसाबद्दल अधिक स्पष्टीकरण देणारा शब्द मुसळधार हा आहे त्यामुळे हा उद्देश विस्तार आहे.

अशा प्रकारे प्रस्तुत पर्यायांपैकी मुसळधार हा उद्देश विस्तार आहे.

प्रयोग- कर्त्याची किंवा कर्माची क्रियापदाशी अशी जी जुळणी, ठेवण किंवा रचना तिलाच व्याकरणात प्रयोग असे म्हणतात.

प्रयोगाचे मुख्य ३ प्रकार पडतात.

1. कर्तरिप्रयोग
2. कर्मणिप्रयोग
3. भावेप्रयोग

Important Pointsभावेप्रयोग-

जेव्हा क्रियापदाचे रूप कर्त्याच्या किंवा कर्माच्या लिंगवचनाप्रमाणे बदलत नसून ते नेहमी तृतीयपुरुषी, नपुंसकलिंगी, एकवचनी, असून स्वतंत्र असते, तेव्हा अशा प्रकारच्या वाक्यरचनेस 'भावेप्रयोग असे म्हणतात.
भावे प्रयोगात क्रियापदाचा जो भाव किंवा आशय त्याकडे प्राधान्य असते व त्या मानाने कर्ता किंवा कर्म ही दोन्ही गौण असतात.
उदा- 

'आईने मुलाला निजवले.'

स्पष्टीकरण- या वाक्यात आईने ऐवजी बाबांनी असा कर्ता ठेवला तरी क्रियापदाचे रूप निजवले असेच राहते. मुलाला ऐवजी मुलीला असे स्त्रीलिंगी, किंवा मुलांना असे अनेकवचनी रूप ठेवले तरी क्रियापदाचे रूप निजवले असेच राहते.

अशाप्रकारे 'आईने मुलाला निजवले.' या वाक्यात 'भावे प्रयोग' आहे.

समास-

• सामासिक शब्द म्हणजे दोन किंवा अधिक शब्द (पदे) जोडून जो जोडशब्द तयार होतो. त्यास सामासिक शब्द म्हणतात. 
• जेव्हा असा जोडशब्द बनवताना पदांतील परस्पर संबंध दाखविताना काही प्रत्यय गाळले जातात व शब्द अधिक सोपा केला जातो. 

उदा.

1. दररोज – प्रत्येक दिवशी 
2. देवदूत – देवांचा दूत 

द्वन्द्व समास- ज्या समासातील दोन्ही पदे अर्थदृष्ट्या प्रधान म्हणजे समान दर्जाची असतात, त्यास द्वन्द्व समास असे म्हणतात. आणि, व, अथवा, किंवा ही उभयान्वयी अव्ययांनी जोडलेली असतात.

उदा-

1. रामलक्ष्मण- राम आणि लक्ष्मण 
2. विटीदांडू- विटी आणि दांडू 

अशाप्रकारे प्रस्तुत पर्यायांपैकी रामलक्ष्मण हे द्वंद्व समासाचे उदाहरण आहे.

समास-

• सामासिक शब्द म्हणजे दोन किंवा अधिक शब्द (पदे) जोडून जो जोडशब्द तयार होतो. त्यास सामासिक शब्द म्हणतात. 
• जेव्हा असा जोडशब्द बनवतांना पदांतील परस्पर संबंध दाखवितांना काही प्रत्यय गाळले जातात व शब्द अधिक सोपा केला जातो. 

उदा.
दररोज – प्रत्येक दिवशी 
देवदूत – देवांचा दूत 

तत्पुरुष समास- या समासातील दुसरे पद प्रधान असते व शब्दाचा विग्रह करतांना अर्थाच्या दृष्टीने गाळलेला विभक्ती प्रत्यय घ्यावा लागतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

Key Points 

विभक्ती तत्पुरुष समास- या समासात विभक्तीचा अर्थ व्यक्त करणाऱ्या शब्दयोगी अव्ययाचा लोप झालेला दिसतो. सामासिक शब्द तयार होतांना ज्या विभक्ती प्रत्यय चा लोप झालेला असतो त्या विभक्तीचे नाव त्या समासाला प्राप्त होते. 

1. द्वितीया तत्पुरुष
2. तृतीया तत्पुरुष
3. चतुर्थी तत्पुरुष
4. पंचमी तत्पुरुष
5. षष्ठी तत्पुरुष
6. सप्तमी तत्पुरुष

Important Pointsसामासिक शब्द- 'ईश्वरनिर्मित'

समास विग्रह- ईश्वराने निर्मित असणारे

समास नाम- तृतीया तत्पुरुष समास

स्पष्टीकरण- 'ईश्वरनिर्मित' या शब्दात ईश्वराने हे एक शब्दयोगी अव्यय असून त्याला “ने” हा तृतीया विभक्तीचा प्रत्यय जोडलेला आहे. परंतु, सामासिक शब्द तयार होताना “ने” या प्रत्ययाचा लोप होतो आणि दुसरे पद जोडून ईश्वरनिर्मित हा सामासिक शब्द तयार होतो. त्यामुळे त्याला तृतीया तत्पुरूष समास असे म्हणतात.