ईस्ट इंडिया कंपनीच्या राजवटीखालील भारत MCQ Quiz in मराठी - Objective Question with Answer for India under East India Company’s Rule - मोफत PDF डाउनलोड करा

योग्य उत्तर थॉमस मनरो आहे.

Important Points 

• रयतवारी प्रणाली ही ब्रिटिश राजवटीत सुरू झालेली जमीन महसूल प्रणाली होती.
• थॉमस मुनरो यांनी रयतवारी प्रणाली सादर केली.
  • 1820 ते 1827 या काळात थॉमस मुनरो यांनी मद्रासचा गव्हर्नर म्हणून काम केले.
• 1820 मध्ये थॉमस मुनरो यांनी मुंबई आणि मद्रासमध्ये रयतवारी प्रणाली सुरू केली.
• रयतवारी पद्धतीनुसार सरकार आणि शेतकरी यांच्यात थेट समझोता झाला.
• रयतवारी प्रणालीची शिफारस सर्वप्रथम चार्ल्स रीड यांनी केली होती.
• जमिनीचा दर्जा आणि पिकाचे स्वरूप लक्षात घेऊन ठराविक कालावधीसाठी महसूल निश्चित केला जात असे.

Additional Information 

• वॉरन हेस्टिंग्सने 1772 ते 1785 पर्यंत बंगालचे गव्हर्नर-जनरल म्हणून काम केले.
  • ते एकमेव ब्रिटीश गव्हर्नर-जनरल आहेत ज्यांच्यावर ब्रिटीश सरकारने महाभियोग चालवला होता.
• लॉर्ड कॉर्नवॉलिस यांना 'भारतातील नागरी सेवेचे जनक' म्हणून ओळखले जाते.
  • बंगाल आणि बिहारमध्ये कायमस्वरूपी सेटलमेंट लॉर्ड कॉर्नवॉलिसने सुरू केली होती.
• लॉर्ड रिपन यांना भारतात 'स्थानिक स्वराज्याचे जनक' म्हणून ओळखले जाते.
  • 1882 मध्ये त्यांनी स्थानिक प्रेस कायदा रद्द केला.

योग्य उत्तर A-II, B - I, C - III आहे.

Key Points

अँग्लो - मराठा युद्धे

• पहिले अँग्लो - मराठा युद्ध (1775-82): सूरतचा तह, पुरंदरचा तह, सालबाईचा तह (1782).
• दुसरे अँग्लो - मराठा युद्ध (1802-05): पेशवा बाजीराव द्वितीयने डिसेंबर 11-1802 (बेसिनचा तह) रोजी इंग्रजांशी करार केला आणि तैनाती फौज स्वीकारली.
• तिसरे अँग्लो - मराठा युद्ध (1817-19):
  • पेशवा बाजीराव द्वितीयचा खडकी येथे पराभव झाला आणि त्याला पूनाच्या करारावर सही करण्यास भाग पाडले.
  • मराठा प्रमुख यशवंतराव होळकर, आप्पासाहेब भोसले आणि शिंदे यांचा वेगवेगळ्या युद्धात पराभव झाला.

योग्य उत्तर 1765 आहे.

• 1765 मध्ये शुजा-उद्दौला आणि शाह आलम द्वितीय यांनी रॉबर्ट क्लाइव्ह याच्याबरोबर अलाहाबाद करारावर स्वाक्षरी केली.
• या कराराद्वारे ईस्ट इंडिया कंपनीला पूर्व बंगाल-बिहार-ओरिसा प्रांताकडून कर वसूल करण्यास मान्यता देण्यात आली आणि त्या बदल्यात शाह आलम दुसरा याला कोरा व अलाहाबाद देण्यात आला.
• कंपनीने अवधचा नवाब शुजा-उद्दौलाला कोणत्याही आक्रमणापासून संरक्षण देण्याचे आश्वासन दिले त्याबदल्यात त्याने कंपनीला 53 लाख रुपये दिले.
• हा तह बक्सरच्या युद्धाच्या नंतर झाला ज्यात मुघल बादशहा कंपनीकडून पराभूत झाला.
• या करारामुळे कंपनी अधिक श्रीमंत झाली आणि आता त्यांना इंग्लंडकडून पैशांची गरज लागणार नव्हती.
• अलाहाबादचा तह इतेसाम-उद-दीन याने लिहिलेला होता जो मुघल साम्राज्याचा मुत्सद्दी होता.

• 1766 मध्ये करार झालेला बॅटीकलॉआचा तह (श्रीलंकेवर डच इम्पीरियलचा ताबा)

​

बंगालच्या नवाबकडे फक्त न्यायालयीन अधिकार होते परंतु महसूल व कर वसूल करण्याचे अधिकार कंपनीकडे होते.

योग्य उत्तर 1845-46 आहे.

• पहिले अँग्लो-शीख युद्ध 1845 आणि 1846 मध्ये झाले.
• पहिले अँग्लो-शीख युद्ध ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनी आणि शीख साम्राज्य यांच्यात लढले गेले.
• यात चार लढाया आहेतः

1. मुदकीची लढाई.
2. अलीवालची लढाई.
3. फिरोजशहाची लढाई.
4. सोब्रॉनची लढाई.

• ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनीविरूद्ध चारही युद्धात शिखांचा पराभव झाला.
• 1846 मध्ये लाहोरच्या कराराने युद्धाचा अंत झाला.
• लाहोरच्या करारावर 9 मार्च 1846 रोजी स्वाक्षरी झाली.
• दुसरे अँग्लो-शीख युद्ध 1848 आणि 1849 मध्ये झाले.

योग्य उत्तर 1854 मधील शिक्षणावरील वूड यांचे आदेशपत्र आहे.

• शिक्षणावरील वूड यांचे आदेशपत्र हे भारतातील इंग्रजी शिक्षणाचे मेग्ना कार्टा समजले जाते.
• चार्ल्स वूड हे ईस्ट इंडिया कंपनीच्या नियंत्रण बोर्डाचे अध्यक्ष होते.
• वूड यांच्या आदेशपत्राचे उद्दिष्टे होती:
  • पाश्चिमात्य ज्ञान, पाश्चिमात्य संस्कृतीबद्दल माहिती भारतीयांना देणे.
  • भारतातील लोकांना शिकवणे जेणेकरून सार्वजनिक सेवकांचा वर्ग तयार होईल.
  • सगळ्या स्तरांवर महिला शिक्षणाची स्थापना केली.
  • युवा पिढीची बुद्धीमत्ता आणि त्यांच्या नैतिकतेची उन्नती करणे.
  • खाजगी व्यवसायांचे अनुदान-मदतीला प्रोत्साहन देणे.
• वूड यांच्या आदेशपत्राने बंगाल, मुंबई, मद्रास, पंजाब आणि उत्तर-पश्चिम प्रांतांची शिफारस केली.
• त्यांनी कलकत्ता, मुंबई आणि मद्रास येथे विद्यापीठ स्थापन करण्यासाठी सल्ला दिला.
  • बेथ्यून शाळा महिलांच्या शिक्षणासाठी उभारण्यात आली होती.

• हंटर शिक्षण आयोग हे व्हाईसरॉय लॉर्ड रिपॉन यांनी नेमलेला एक महत्वाचा आयोग होता.
  • हे आयोगचे मुख्य सर विल्यम विल्सन हंटर हे होते, ज्याचा अहवाल 1882 मध्ये प्रस्तुत केला गेला.
  • याची उद्दिष्टे ही होती कि 1854 मधील वूडच्या आदेशपत्राच्या पालनासंदर्भात तक्रारींकडे बघणे, जेथे जेथे ब्रिटीश राज्य आहे तेथे प्राथमिक शिक्षणाची स्थिती यावर लक्ष ठेवणे, आणि हे कोणत्याप्रकारे विकसत आणि प्रसारित केले जाऊ शकते याबाबत सल्ला देणे.
• फेब्रुवारी 2, 1835, रोजी ब्रिटीश राजकारणी थॉमस बेबिंगटन मॅकले यांनी शिक्षणावर मिनिट प्रसारित केले.
  • एक करार ज्यामध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीने व ब्रिटीश सरकारने भारतात इंग्रजी शिक्षणाचा प्रचार व युरोपातील विशेषतः विज्ञानाच्या शिक्षणाचा प्रचार आणि प्रसार यावर पैसे क खर्च करावेत याची कारणे होती.

योग्य उत्तर 1856 आहे.

Key Points 

• संलग्न राज्ये आणि जोडणीचे वर्ष खालीलप्रमाणे आहेत -

• वरील सारणीवरून, म्हणून योग्य उत्तर पर्याय 4 आहे.

Important Points 

• डॉक्ट्री ऑफ लॅप्स - रियासत जोडली
  • द डॉक्‍ट्रीन ऑफ लॅप्स हे भारतातील इंग्रजांनी आपले नियंत्रण वाढवण्यासाठी अंगीकारलेले सामीलीकरण धोरण होते.
  • लॅप्सची शिकवण हिंदू कायदा आणि भारतीय चालीरीतींवर आधारित होती, परंतु हिंदू कायदा या मुद्द्यावर काहीसा अनिर्णित होता.
  • लॉर्ड डलहौसीने आपल्या सेवेत असताना डॉक्ट्री ऑफ लॅप्स पॉलिसी अंतर्गत आठ संस्थानांचा ताबा घेतला.
  • त्याने भारतीय भूभागाचा सुमारे चतुर्थांश दशलक्ष चौरस मैल भूभाग जोडला असल्याचे सांगितले जाते.
  • डॉक्‍ट्रीन ऑफ लॅप्स अंतर्गत जोडले गेलेले पहिले संस्थान सातारा होते .
  • जेव्हा लॉर्ड डलहौसीने 'अंतर्गत कुशासन' या आरोपाच्या आधारे अवधला जोडण्याची घोषणा केली तेव्हा अवध वाजिद अली शाहच्या अधिपत्याखाली होते.

बरोबर उत्तर चार्टर अ‍ॅक्ट - 1833 आहे.

Key Points 

योग्य उत्तर अवध आहे.

Key Points

• नवाबाच्या चुकीच्या कारभाराच्या सबबीखाली अवध इंग्रजांनी ताब्यात घेतले होते.
  • विद्यमान नवाब वाजिद अली शाह यांनी चुकीच्या कारभाराच्या सबबीखाली अवधला ताब्यात घेतले.
  • अवध हे 1857 च्या बंडाचे केंद्र होते.
  • बंडामुळे अवधमध्ये मोठ्या प्रमाणावर मृत्यू आणि विनाश झाला.

Additional Information

• नागपूर संस्थानाच्या विलयीकरणाचे समर्थन करण्यासाठी इंग्रजांनी व्यपगत सिद्धांत वापरला.
  • 1818 मध्ये, तिसर्‍या अँग्लो-मराठा युद्धाच्या समाप्तीनंतर, भोंसले महाराजांनी सहाय्यक युतीला स्वाधीन केले आणि नागपूर ब्रिटिश राजवटीच्या अधिपत्याखाली एक संस्थान बनले.
• सातारा राज्य हे भारतातील एक अल्पायुषी संस्थान होते जे ब्रिटिशांनी 1818 मध्ये तिसऱ्या अँग्लो-मराठा युद्धानंतर निर्माण केले आणि 1849 मध्ये व्यपगत सिद्धांतांचा वापर करून त्यांनी जोडले.
• लॉर्ड डलहौसीने चुकीच्या कारभाराच्या सबबीखाली उदयपूर ताब्यात घेतले.

विवाहाचे किमान वय निश्चित करणे हे योग्य उत्तर आहे.

Key Points

• बालविवाह प्रतिबंध कायदा, 1929 ज्याला शारदा कायदा म्हणूनही ओळखले जात असे.
• 28 सप्टेंबर 1929 रोजी हा कायदा मंजूर झाला.
• या कायद्यानुसार मुलींचे लग्नाचे वय 14 वर्षे आणि मुलांसाठी 18 वर्षे निश्चित करण्यात आले होते.
• नंतर एका दुरुस्तीद्वारे, ते बदलून मुलींसाठी 18 आणि मुलांसाठी 21 करण्यात आले.
• शारदा हे नाव त्याचे पुरस्कर्ता हरबिलास शारदा यांच्यावरून घेतले गेले.

सनदी कायदा, 1833 हे योग्य उत्तर आहे.

Key Points सनदी कायदा, 1833

• हा कायदा ब्रिटिश भारतातील केंद्रीकरणाच्या दिशेने अंतिम टप्पा होता.

कायद्याची वैशिष्ट्ये:

• बंगालच्या गव्हर्नर-जनरलला भारताचा गव्हर्नर-जनरल बनवले आणि त्याच्याकडे सर्व नागरी व लष्करी अधिकार निहित केले.
• अशाप्रकारे, या कायद्याने, प्रथमच, भारतातील ब्रिटिशांच्या ताब्यात असलेल्या संपूर्ण प्रादेशिक क्षेत्रावर अधिकार असलेले भारत सरकार तयार करण्यात आले.
• लॉर्ड विल्यम बेंटिक हे भारताचे पहिले गव्हर्नर जनरल होते.
• त्यामुळे बॉम्बे आणि मद्रासच्या गव्हर्नरांना त्यांच्या विधायी अधिकारापासून वंचित ठेवले गेले.
• भारताच्या गव्हर्नर-जनरलला संपूर्ण ब्रिटिश भारतासाठी विशेष कायदेविषयक अधिकार देण्यात आले होते.
• पूर्वीच्या कायद्यांतर्गत बनवलेल्या कायद्यांना नियमन असे म्हणत, तर या कायद्यांतर्गत केलेल्या कायद्यांना अधिनियम असे म्हणत.
• याने ईस्ट इंडिया कंपनीची व्यावसायिक संस्था म्हणून कार्ये संपुष्टात आणली, जी पूर्णपणे प्रशासकीय संस्था बनली.
• त्यात अशी तरतूद करण्यात आली होती की, कंपनीचा भारतातील प्रदेश 'महामहिम, त्यांचे वारसदार आणि उत्तराधिकारी यांच्याविश्वासाने' कंपनीच्या ताब्यात होता.
  
• सनदी कायदा, 1833 अन्वये, नागरी सेवकांच्या निवडीसाठी खुल्या स्पर्धेची प्रणाली सुरू करण्याचा प्रयत्न केला गेला आणि असे नमूद करण्यात आले की भारतीयांना कंपनीच्या अंतर्गत कोणतेही स्थान, पद किंवा नोकरी ठेवण्यास प्रतिबंधित केले जाऊ नये.
• मात्र, संचालक न्यायालयाच्या विरोधानंतर ही तरतूद नाकारण्यात आली.