प्रथमकक्षायाः भाषापुस्तके आदौ वर्णमाला दीयते, ततः द्वयक्षरशब्दाः, अननतरं त्र्यक्षरशब्दाः अनन्तरं च कथाः कविताः च। एवं पुस्तके का पद्धतिः अनुसृता?

This question was previously asked in
CTET July 2019 Paper I (L - I/II: Hindi/English/Sanskrit) (Hinglish Solution)
View all CTET Papers >
  1. ऊर्ध्वगामी - पद्धतिः (Bottom up approach) 
  2. अधोगामी - पद्धतिः (Top-down approach) 
  3. अनुशासनात्मक पद्धतिः (Disciplinary approach)
  4. पाठ्यचर्यारूपरेखापद्धतिः (Curriculum Framework approach)

Answer (Detailed Solution Below)

Option 1 : ऊर्ध्वगामी - पद्धतिः (Bottom up approach) 
Free
CTET CT 1: TET CDP (Development)
75.3 K Users
10 Questions 10 Marks 8 Mins

Detailed Solution

Download Solution PDF

प्रश्न का हिन्दी अनुवाद - ‘प्रथम कक्षा के भाषा के पुस्तक में सबसे पहले वर्णमाला, उसके बाद दो अक्षर वाले शब्द, उसके बाद तीन अक्षर वाले शब्द और उसके बाद कथा और कविता है। इस पुस्तक में किस प्रकार की पद्धति का पालन किया गया है।

स्पष्टीकरण:- पाठ्यपुस्तक निर्माण की अनेक प्रणाली का अनुकरण होता है। जैसे-

  • ऊर्ध्वगामी-प्रणाली (Bottom-up approach):- सरल से जटिल की ओर इसप्रकार का दृष्टिकोण रखने वाली प्रणाली। जिसमें पहले सरल विषयों का और फिर कठिन विषयों का समावेश किया जाता है।
  • अधोगामी-प्रणाली (Top-down approach):- जिसमें ऊपर से नीचे की ओर की प्रवृत्ति समाविष्ट हो। जैसे यहाँ पहली कक्षा के लिए भाषा के पाठ्य पुस्तक के प्रारम्भ में कविता और कथा दिया गया है, उसके बाद अक्षरों का लेखन हुआ है। पहली कक्षा में अक्षरज्ञान के विना कथा और कविता को पढ़ना कठिन है। तथापि कथा और कविता के माध्यम से भाषा के प्रति रुचि जागृत करके फ़िर विषय की ओर आकृष्ट करने के लिए यह प्रणाली प्रयुक्त होती है।
  • अनुशासनात्मक- प्रणाली (Disciplinary approach):- एक विषय से सम्बन्धित अन्य विषयों का समावेश करके पाठ्यक्रम का निर्माण होता है।
  • पाठ्यचर्यारूपरेखा-प्रणाली (Curriculum Framework approach):- राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान एवं प्रशिक्षण परिषद (NCERT) ने राष्ट्रीय पाठ्यचर्या रूपरेखा (नेशनल करिकुलम फ्रेमवर्क[NCF]) नामक एक दस्तावेज प्रकाशित किया है जिसके अनुसार बाल-केंद्रित पाठ्यक्रम निर्माण का उल्लेख किया गया है।

उपर्युक्त क्रम को देखे तो स्पष्ट होता है कि पुस्तक का पाठ्यक्रम सरल से कठिन की ओर है। अर्थात् नीचे से ऊपर की ओर बढ़ रहा है अतः यह ऊर्ध्वगामी पद्धति का अनुसरण कर रहा है।

Latest CTET Updates

Last updated on Apr 30, 2025

-> The CTET 2025 Notification (July) is expected to be released anytime soon.

-> The CTET Exam Date 2025 will also be released along with the notification.

-> CTET Registration Link will be available on ctet.nic.in.

-> CTET is a national-level exam conducted by the CBSE to determine the eligibility of prospective teachers.  

-> Candidates can appear for CTET Paper I for teaching posts of classes 1-5, while they can appear for CTET Paper 2 for teaching posts of classes 6-8.

-> Prepare for the exam with CTET Previous Year Papers and CTET Test Series for Papers I &II.

More शिक्षण के महत्त्वपूर्ण तत्त्व Questions

Get Free Access Now
Hot Links: teen patti app teen patti master gold download teen patti master apk download teen patti real money app